مقدمه
توانبخشی شناختی به عنوان یک حوزه تخصصی در روانشناسی و علوم اعصاب، به مجموعه روشها، تمرینات و مداخلات هدفمند گفته میشود که با هدف بهبود عملکردهای شناختی در کودکان و نوجوانان اجرا میشود. عملکردهای شناختی شامل تواناییهای حافظه، توجه، مهارتهای اجرایی، پردازش اطلاعات، زبان و حل مسئله است. اختلال در هر یک از این حوزهها میتواند تأثیر مستقیم بر روند یادگیری، رفتار اجتماعی و کیفیت زندگی کودکان و نوجوانان داشته باشد (Cicerone et al., 2019).
در این مقاله به بررسی اهمیت توانبخشی شناختی، ضرورت آن برای کودکان و نوجوانان دچار اختلالات مختلف و روشهای متداول این فرایند درمانی میپردازیم.
اهمیت توانبخشی شناختی در کودکان و نوجوانان
کودکان و نوجوانانی که دچار آسیبهای مغزی ناشی از تروما، سکته، بیماریهای نورولوژیکی، یا اختلالات یادگیری و رفتاری مانند ADHD و اوتیسم هستند، نیازمند مداخلات تخصصی برای بهبود توانمندیهای شناختی خود میباشند. مطالعات متعدد نشان دادهاند که مداخلات زودهنگام میتوانند اثرات ماندگاری در بهبود حافظه کاری، توجه و مهارتهای اجتماعی این گروه سنی داشته باشند (Klingberg, 2020).
توانبخشی شناختی علاوه بر بهبود عملکردهای ذهنی، موجب افزایش خودکارآمدی و اعتماد به نفس کودکان میشود، که این موضوع در ارتقای انگیزه تحصیلی و بهبود روابط بین فردی بسیار مهم است (Diamond, 2013).
ضرورت و تأثیر توانبخشی شناختی بر رشد تحصیلی و اجتماعی
اختلالات شناختی میتوانند منجر به مشکلات جدی در مهارتهای یادگیری، توجه، حافظه و پردازش اطلاعات شوند که همه این عوامل به صورت مستقیم بر عملکرد تحصیلی و اجتماعی کودکان تأثیر میگذارند. به عنوان مثال، کودکان مبتلا به ADHD معمولاً با مشکلات توجه و تنظیم رفتاری مواجهاند که توانبخشی شناختی میتواند در بهبود این مشکلات نقش کلیدی داشته باشد (Anderson, 2018).
در کنار مداخلات آموزشی، توانبخشی شناختی موجب تقویت مهارتهای اجتماعی، ارتباطی و عاطفی میشود که در نهایت به کاهش اضطراب و افزایش رضایت کودکان و نوجوانان از زندگی روزمره میانجامد.
روشهای متداول توانبخشی شناختی
۱. تمرینات تقویت حافظه و توجه
این تمرینات شامل فعالیتهایی هستند که با هدف تقویت حافظه کاری، توجه متمرکز، انعطافپذیری ذهنی و توانایی مقابله با حواسپرتی طراحی میشوند. این تمرینات میتوانند به صورت بازیهای تعاملی، نرمافزارهای کامپیوتری، یا فعالیتهای کلاسی باشند (Cicerone et al., 2019).
۲. تقویت مهارتهای اجرایی
مهارتهای اجرایی مانند برنامهریزی، سازماندهی، کنترل تکانه و حل مسئله، ستونهای اصلی عملکردهای شناختی پیچیده هستند. مداخلات توانبخشی شناختی به کودکان کمک میکند تا این مهارتها را در محیطهای آموزشی و اجتماعی بهبود بخشند (APA, 2020).
۳. مداخلات چندحسی
استفاده از رویکردهای چندحسی و ترکیب فعالیتهای حرکتی، شنیداری و بصری موجب افزایش تمرکز و تقویت توانمندیهای شناختی میشود. این روشها برای کودکانی که با مشکلات توجه و پردازش حسی مواجهاند بسیار مفید است (Ashburner et al., 2019).
۴. استفاده از فناوریهای نوین در توانبخشی
نرمافزارهای تخصصی، بازیهای تعاملی و تکنولوژی واقعیت مجازی به عنوان ابزارهای نوین برای افزایش جذابیت و اثربخشی فرایند توانبخشی شناختی شناخته شدهاند. مطالعات جدید نشان میدهند که این فناوریها میتوانند پیشرفتهای قابل توجهی در مهارتهای شناختی کودکان ایجاد کنند (Romano et al., 2020).
۵. آموزش مهارتهای خودتنظیمی هیجانی
کنترل هیجان و مدیریت استرس از طریق آموزشهای روانشناختی، بخش مهمی از توانبخشی شناختی به حساب میآید. مهارتهای خودتنظیمی کمک میکند کودکان بهتر بتوانند با استرسهای تحصیلی و اجتماعی مقابله کنند و عملکرد شناختی خود را بهینه نمایند (Klingberg, 2020).
نکات کلیدی برای موفقیت در فرایند توانبخشی شناختی
- استمرار در تمرینات و پیگیری منظم با متخصصان
- همکاری نزدیک با والدین و معلمان برای حمایت بهتر از کودک
- انطباق برنامه توانبخشی با نیازها و علایق کودک
- استفاده از تکنولوژی و بازیها برای افزایش انگیزه و مشارکت کودکان
نتیجهگیری
توانبخشی شناختی کودکان و نوجوانان، به عنوان یک ضرورت برای رشد و توسعه مهارتهای ذهنی و اجتماعی، نقش مهمی در ارتقای کیفیت زندگی و عملکرد تحصیلی آنها ایفا میکند. بهرهگیری از روشهای متنوع و علمی، همراه با حمایت خانواده و جامعه، میتواند مسیر موفقیت این کودکان را هموار کند.
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره دورههای تخصصی توانبخشی شناختی کودکان و نوجوانان، میتوانید در دورههای آموزشی ما شرکت کنید یا از طریق بخش ارتباط با ما در جلسات مشاوره و توانبخشی شناختی فردی بهرهمند شوید.
- Cicerone, K.D., et al. (2019). Evidence-based cognitive rehabilitation: Updated review of the literature from 2003 through 2014. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7147189/
- Klingberg, T. (2020). Training and plasticity of working memory. Frontiers in Psychology. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2020.01249/full
- Diamond, A. (2013). Executive functions. Annual Review of Psychology. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0022395620303381
- Anderson, V. (2018). Cognitive rehabilitation for children with neurodevelopmental disorders. NeuroRehabilitation. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5862959/
- American Psychological Association (APA). Executive function and learning. https://www.apa.org/education/k12/executive-functions
- Ashburner, J., et al. (2019). Sensory integration interventions in children with autism spectrum disorder. Frontiers in Human Neuroscience. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fnhum.2019.00231/full
- Romano, D., et al. (2020). Use of Virtual Reality in Cognitive Rehabilitation of Children. Brain Sciences. https://www.mdpi.com/2076-3425/10/8/534
